توسعه و تکامل فلسفه اسلامی (3): ارزش‌های اخلاقی از نگاه فیلسوفان مسلمان

سلسله جلسات توسعه و تکامل فلسفه اسلامی

توسعه و تکامل فلسفه اسلامی (3): ارزش‌های اخلاقی از نگاه فیلسوفان مسلمان

برگزارکننده: دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان
ارائه‌دهنده: دکتر محمدتقی سبحانی
سطح مهارت: تخصصی

تعداد جلسات:7

حجت‌الاسلام و المسلمین محمدتقی سبحانی، عضو  هیات علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و رئیس قطب تعمیق باورهای دینی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در سومین نشست علمی «توسعه و تکامل فلسفه» که به همت مؤسسه آموزش عالی حوزوی علامه مجلسی (ره)، وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان برگزار شد، اظهار داشت: این موضوع در بین فیلسوفان و متکلمان مسلمان هم مطرح شده است و هر کدام به فراخور مبانی خویش بدان پاسخ گفته‌اند.

وی افزود: فلسفه اسلامی که میراث بر نظام فلسفی ارسطوئی – فلوطینی هستند، در این خصوص تلاش کرده است که نظریه‌ای متناسب با فضای فکر اسلامی عرضه کند و در این خصوص راهی بگشاید؛ اما متأسفانه علی رغم همه تلاش‌های درخور تقدیر، تاکنون به این مهم دست نیافته و اندیشه اخلاقی فیلسوفان یا اساساً توان تبیین ارزش اخلاقی را ندارد و یا دست کم از ارائه یک نظریه اخلاقی متناسب با اندیشه اسلامی فرومانده است.

وی تصریح کرد: خلاصه کلام این که یک نظریه ارزش اخلاقی (اسلامی) باید دست کم سه پایه اساسی را تأمین و تضمین کند که عبارتند از، مسئولیت اخلاقی انسان، تبیین معنا و مفهوم ارزش اخلاقی و توان شناخت انسان از ارزش‌ها.

وی با اشاره به اینکه به نظر می‌رسد که در مکاتب فلسفی رایج هیچ یک از این سه محور چنان که بایسته است، قابل تأمین نیست، گفت: دلیل آن این است که مسئولیت اخلاقی در گرو حریت و اراده آزاد انسان است و فلسفه اسلامی به دلیل باور به حاکمیت اصل ضرورت علّی بر فرایند فعل انسان، از اعتقاد به آزادی اراده انسان فرومی ماند.

وی خاطرنشان کرد: فیلسوفان به پیروی از ارسطو، اراده را یکی از عناصر مشترک بین انسان و حیوان می‌دانند و آن را به میل و ادراک باز می‌گردانند. از این رو آنان در تعریف فعل ارادی انسان هیچ جائی برای اختیار آزاد انسان که اساس هر ارزش اخلاقی است، نمی‌گذارند و این بحث در جلسات گذشته بیان شد.

وی افزود: فیلسوفان مسلمان براین باورند که خوبی و بدی از مقولات عرفی یا مشهورات عامه است و هیچ واقعیت نفس الامری ندارد. در آخرین تفسیر از این ارزشهای اخلاقی، علامه طباطبائی (ره) معتقدند که این ارزشها اعتباریات بعد الاجتماع است که انسان به دلیل حب به ذات و قوه استخدام طبیعت، آن‌ها را جعل و اعتبار می‌کند. در نهایت، این نظریه نمی‌تواند ماهیت ارزش اخلاقی را توضیح دهد و همه الزام‌های درونی برای انجام فعل را در یک ردیف می نشاند.

وی تأکید کرد: از نظر قوه تشخیص ارزش‌های اخلاق نیز این فلسفه‌ها کاستی‌های جدی دارد. از این نگاه، شناخت حقیقی تنها توسط عقل نظری صورت می‌گیرد و عقل عملی یا قوه عامله است ویا حداکثر یک دستگاه اعتبارساز می‌باشد.

وی در پایان ابراز داشت: بر این باوریم که نظریه اخلاقی فیلسوفان بیشترین نزدیکی را به دیدگاه اشاعره دارد حال آن که متکلمان شیعه و معتزله با پذیرش اراده آزاد و نیز واقعی انگاشتن ارزشهای اخلاقی و این که عقل عملی قدرت ادراک این حقایق نفس الامری را دارد، یک نظریه اخلاقی اسلامی را عرضه کرده‌اند.